Viktorija Aladžić: Kuća koja još samo na Google-u postoji – Arsenija Čarnojevića 15

Gomilanje stanova na mestu pojedinačnih kuća i priključivanje desetine domaćinstava umesto jednog domaćinstva na gradsku infrastrukturu koja decenijama nije proširivana i obnavljana, recept je za katastrofu.

Pre oko dva meseca srušena je još jedna vredna i lepa kuća u Subotici. Besmisleno je ceo grad staviti pod zaštitu, međutim, ovakvi se objekti u normalnim uslovima štite kroz urbanističke planove.

Urbanistički planovi treba da služe da se sve arhitektonske, urbanističke i prirodne vrednosti sačuvaju u gradu, da se te vrednosti dopunjavaju, da se smanji uticaj saobraćaja u javnim prostorima, da se pravilno planira infrastruktura, da se sačuva što više zelenih površina, da se vodi računa o javnom interesu i da se planira grad za potrebe svih, od beba do starih i bolesnih građana, a ne za potrebe pojedinaca.

Naši planovi, na žalost, prave se samo sa jednim ciljem, a to je da se pojedinim investitorima omogući što veća zarada bez osvrtanja na potrebe ostalih građana.

Govorimo o kući u ulici Arsenija Čarnojevića br. 15, koja je srušena i na njenom mestu će se graditi još jedna zgrada.

Poslednja velika kiša pokazala je vrlo jasno da naša gradska kanalizacija ne može da primi veću količinu vode od one koja kroz nju prolazi u režimu suša. Gomilanje stanova na mestu pojedinačnih kuća i priključivanje desetine domaćinstava umesto jednog domaćinstva na gradsku infrastrukturu koja decenijama nije proširivana i obnavljana, recept je za katastrofu.

Nije to jedina negativna posledica izgradnje zgrada umesto ovakvih prizemnih kuća.

Svaka istorijska prizemna subotička kuća ima poveće dvorište puno zelenila. Rušenjem kuće uklanja se svo zelenilo i dvorište se popločava. Ove popločane ili asfaltirane površine sprečavaju da se atmosferske vode upiju u zemlju, te se voda tokom kiše ili snega sliva ka odvodima i naša kanalizacija mora da primi još veće količine vode nego ranije. Uklanjanjem zelenila povećava se temperatura urbanih površina, što tokom letnjih meseci postaje nepodnošljivo. O gužvi u saobraćaju i povećanju broja vozila po kvadratnom metru centra grada da i ne govorimo.

A kuća pod brojem 15 u ulici Arsenija Čarnojevića i parcela na kojoj se kuća nalazila imala je dugotrajnu istoriju.

Prvi vlasnik parcele koji nam je poznat bio je Atanas Manojlović koji je preminuo pre katastarskog premera grada iz 1838. godine. Ne treba ni da naglašavam da je ova ulica bila srce gradske teritorije koju su naseljavali Srbi u vreme Austrougarske monarhije. Između ove i susedne parcele na kojoj se nalazila, a i danas se nalazi kuća pod brojem 17, bila je suvača – suvi mlin u kojem su mlinsko kamenje pokretali konji. Jedina do danas očuvana suvača u našoj zemlji nalazi se u Kikindi. Početkom 19. veka u Subotici je bilo stotinjak suvača, i ni jedna od njih nije sačuvana do danas.

Obe parcele koje danas nose kućne brojeve 15 i 17 u ulici Arsenija Čarnojevića su izgleda pripadale Atanasu, jer ih je prema katastarskim knjigama iz 1838. godine, koje se čuvaju u Istorijskom arhivu Subotice, nasledila njegova porodica, odnosno supruga Zvekić Joka i ćerka Marija. Marija je bila udata za Eremić Lazara u Martonošu i obe parcele je 1846. godine prodala Seni Zvekić, supruzi Šofrona Aradskog. Tako su dve parcele bile spojene u jednu do katastarskog premera grada 1878. godine, gde se vidi da je suvi mlin još uvek postojao, kao i seoska kuća zabatom orjentisana prema ulici, danas u Arsenija Čarnojevića 17.

Nije poznato kada su parcele ponovo prešle u vlasništvo porodice Manojlović, ali se može pretpostaviti da je Atanasov potomak odlučio da odkupi dedovinu, naime Aleksandar Manojlović (1829 – 1892) je 1887. godine (Istorijski arhiv Subotice, F:2, ép. eng VII kör 6/1887) predao molbu da dogradi jednu sobu na postojećoj seoskoj kući veličine 5×5 metara, što znači da je postao novi vlasnik ove dve parcele sa objektima. Aleksandar ili Šandor, kako su ga tada zvali, bio je sin Đorđa Manojlovića (1796 – 1881), uvaženog subotičkog trgovca koji je zajedno sa svojim zetom Timotijem Radić izgradio jednospratnu kuću na Trgu republike 8 (Prčić V.G., Aladžić V., Grlica M., Gradotvorci I, Subotica 2004, str. 16 – 19.). Aleksandar se bavio trgovinom kao i njegov otac, a posle očeve smrti nasledio je polovinu kuće na Trgu republike, te je 1889. godine predao molbu da na palati otvori vrata za prodavnicu (Istorijski arhiv Subotice, F:2, ép. eng VII kör 1/1889). Preminuo je nakon tri godine, a njegova udova Marijeta rođena Tajčević ostala je vlasnica pomenute polovine spratne kuće sve do 1920. godine. Iste 1889. godine Aleksandar Manojlović je izgradio parni mlin na Majšanskom putu prema projektu Titusa Mačkovića (Istorijski arhiv Subotice, F:2, ép. eng VIII kör 8/1889), te više nije bilo potrebe za suvačom u ulici Arsenija Čarnojevića koja je kasnije i bila srušena.

Da bi došao do sredstava potrebnih za izgradnju parnog mlina na Majšanskom putu, Aleksandar je verovatno prodao svoju parcelu u ulici Arsenija Čarnojevića sa suvim mlinom i kućom, 1888. godine. Od te godine se na parceli javlja nova vlasnica: udova Krnjajski Milovana, Saveta Mijatov. Saveta je 1888. godine predala molbu da izgradi prizemnu građansku kuću u neorenesansnom stilu prema projektu nedovoljno poznatog, ali izvanrednog subotičkog arhitekte Adolfa Gali,(Istorijski arhiv Subotice, F:2, ép. eng VII kör 3/1888) na današnjoj adresi Arsenija Čarnojevića 15. Sledeće godine predala je molbu da na kući na broju 17 zameni trščani krov (Istorijski arhiv Subotice, F:2, ép. eng VII kör 14/1889).

Kuća u ulici Arsenija Čarnojevića 15 bila je tipična prizemna građanska kuća tog vremena “L” osnove, odnosno poznata još i kao “kuća na lakat”. Kuća je imala tri sobe orjentisane prema ulici i još tri prostorije u dvorišnom kraku kuće, sa zatvorenim tremom duž dvorišne fasade kuće. Fasada je bila izvedena veoma dekorativno u neorenesansnom stilu i očuvala se sve do momenta rušenja ove godine. Salon koji se nalazio u sredini kuće orjentisan prema ulici, na fasadi je bio naglašen dekorativnim rizalitom sa tri prozora, dok su sobe sa strane imale po dva prozora. Prozori su bili uokvireni dekorativnim pilastrima i nadvišeni trougaonim timpanonima, osim srednjeg prozora salona koji je imao timpanon nadvišem isečkom luka. Kuća je bila obojena karakterističnom bojom tog vremena – žutom. Iznad prozora na rizalitu nalazio se krovni venac dekorisan cvetnim girlandama. Kuća u prvi mah nije imala suvi ulaz, već samo ogradu sa drvenom kapijom, ali je suvi ulaz kasnije dozidan sa dekorativnom drvenom kapijom kao i u slučajevima drugih kuća tog vremena u Subotici.

Kuće i kapije danas više nema. Ona će moći još samo neko vreme da se vidi na mapama Google-a, snimljena u oktobru 2014. godine (Google Street View).

Autorka teksta je arhitektica, istraživačica graditeljske baštine Subotice, i profesorka Građevinskog fakulteta u Subotici, u penziji.