Viktorija Aladžić: Potreba pomirenja sa prošlošću

Uređenje gradova uvek je povezano sa uređenjem društva. Gradovi i arhitektura su ogledalo društva. Ako želite da analizirate društveno uređenje ljudske zajednice dovoljno je da analizirate njihove naseobine i gradove.

Ako se vratimo 11.500 godina unazad u istoriju, u vreme kada su ljudi bili samo lovci i sakupljači, koji još uvek nisu znali za grnčariju, točak, ili metale; u vreme kada su se selili sa jednog prostora na drugi u zavisnosti od migracija životinja i raspoložive hrane; na jednom brdu u današnjoj Turskoj, Gobeklitepe (Göbeklitepe), podigli su impozantno svetilište. Kako su ti poludivlji ljudi (tako ih mi danas vidimo) koji su još uvek svoja skloništa nalazili u pećinama, uspeli da se organizuju, i da svoju saradnju uobliče tako da izgrade kuće za bogove, umesto za sebe; da podignu skulptoralno obrađene stubove više nego dvostruko veće visine od njihove sopstvene. Za takvu akciju potrebno je izuzetno veliko poverenje i međusobno poštovanje pripadnika jedne zajednice, poverenje i poštovanje koje u našem društvu iščezava. Znam da će se mnogi smejati fotografiji svetilišta na Brdu pupak – Gobeklitepe u Turskoj, i pitati se šta tu uopšte može biti značajno. Ipak, ako samo pomislimo da ni životinje tada još nisu bile pripitomljene, a da su ljudi kamenim alatkama klesali kamene menhire i vukli ih do mesta postavljanja golim rukama. A ta „smešna“ akcija bila je akcija koja je u dotadašnjem ljudskom društvu načinila najvažniju promenu. Uslovila je godišnja okupljanja ljudi na jednom mestu, a potom i stalno naseljavanje, uzgajanje odabranih zrna pšenice, pripitomljavanje životinja i sve ostalo što je kasnije obeležilo evropsku civilizaciju. Otkriće ovog arheološkog nalazišta uticalo je, po ko zna koji put nakon važnih otkrića, da danas moramo ponovo da pišemo istoriju nastanka ljudskog društva.

Takvu združenu akciju nalazimo neprestano tokom istorije, a u nekim periodima naročito: društvena organizacija i ljudska akcija stvorile su izuzetna ostvarenja poput grada kakav je bio, na primer, Mohendžo Daro (Mohenjo Daro) na obali reke Ind, danas u Pakistanu. Mohendžo Daro spada u prve metropolise u svetu. Izgrađen je 2500 godina pre Hrista, otprilike u vreme kada su se gradile egipatske piramide. Ali za razliku od egipatskog raslojenog društva u kojem je postojala jasna hijerarhija, u Mohendžo Darou toga nije bilo. U njemu je, prema dosadašnjim saznanjima, živelo društvo jednakih. Nisu pronađene palate, hramovi, a ni raskošne grobnice, ali su stanovnici bili snabdeveni svežom vodom iz preko 700 bunara i grad je imao kanalizaciju. Gradio se prema rešetkastoj šemi pravilnih ulica koje su se sekle pod pravim uglom. Još je jedna zanimljivost ovog grada da u njemu nije postojao trg u današnjem smislu reči, ali se u citadeli nalazio veliki bazen za kupanje, mnogo stotina godina pre nego što su Rimljani u antičko vreme počeli da grade terme – svoja privatna i javna kupatila. No nije to bio samo ovaj grad, mnogi gradovi tokom vremena funkcionisali su i izgrađeni na sličan način.

Tokom celog srednjeg veka ljudi su zajedničkom akcijom i saradnjom gradili izuzetna ostvarenja. Postojalo je takmičenje između suseda i nadmetanje u veličini i raskoši domova, ipak u najvećem broju srednjevekovnih gradova građene su kuće spontano bez ikakvog urbanističkog plana, a stvoreni su gradove nemerljive lepote i sklada, prilagođeni ljudskim potrebama. Milioni bezimenih graditelja stvaralo je katedrale, srednjevekovne palate i zidine, poštujući rad svojih prethodnika, dopunjavajući ga i stvarajući izuzetna ostvarenja. Jedan od ključnih primera je katedrala Santa Marija del Fiore, koja se gradila u Firenci skoro šest vekova, ipak ta impozantna građevina danas ne deluje kao haotično nabacana gomila stilski različitih delova koji se ne uklapaju jedan u drugi. Veliki broj majstora, kamenorezaca, zidara, bravara, stolara, vekovima je radio na ovoj katedrali; no malo je njihovih imena zapamćeno do danas; ali je katedrala izgrađena kao jedna od najskladnijih i najimpozantnijih evropskih građevina i predstavlja vrhunac renesansne arhitekture, iako je veći njen deo građen u drugim arhitektonskih stilovima. U njenoj strukturi ugrađeni su elementi romaničke, gotičke, renesansne i neogotičke arhitekture, a da ni jedan od ovih stilova ne umanjuje značaj nekog drugog, niti ijedan deo građevine umanjuje značaj nekog drugog dela građevine. Ljudi su umeli da elemente nove arhitekture uklope sa postojećom arhitekturom, postojećim urbanim tkivom. Danas to više nije slučaj.

Zagovornici moderne arhitekture, posle Prvog svetskog rata, su imali nameru da grubo raskinu sve veze sa prošlošću, sanjajući o idealnoj budućnosti kada više neće biti starih građevina. Svi oni, kao i ostali koji su prihvatali takve fantazije u traganju za veličanstvenom budućnošću, ignorisali su vizuelno neslaganje stare i savremene arhitekture. Smatrali su da je savremen projekat promašen, neoriginalan i nekreativan ako se ne izdvaja iz svog okruženja, odnosno tim je bolji što više narušava svoje okruženje. Za moderniste bilo je najvažnije da se objekat, kao simbol budućnosti, izdvaja iz svog susedstva, a to vizuelno neslaganje nije viđeno kao problem.

U socijalističkim i komunističkim društvima rado je prigrljena ova ideologija, a prilikom planiranja gradova istorijska arhitektura planirana je za rušenje. Međutim, vrlo brzo se pokazalo da je ta ideologija utopijska, te da je ekonomski nerealno uništiti ogroman resurs građevinskog fonda samo zato što nije bio „moderan“ ili nije odgovarao tekućoj ideologiji. Postmoderna koja je nastupila posle perioda moderne arhitekture pokušala je da pomiri arhitekturu prošlosti sa savremenom arhitekturom, ne naročito uspešno. Još uvek se radi na pomirenju starog i novog, i danas je ovo pomirenje sve aktuelnije, jer skoro da nema savremene izgradnje koja nije u kontekstu neke postojeće urbane matrice. Sve je manje potpuno slobodnih prostora za izgradnju gde arhitekta ne mora da uklapa svoj objekat u postojeće urbane strukture, ali onda mora da vodi o prirodnom okruženju, ili i o jednom i o drugom.

Savremeno doba u odnosu prema prošlosti pokazuje u suštini samoljubivost i antisocjalni karakter moderne arhitekture koji se zadržao do danas, naročito u sredinama u kojima poluobrazovani investitori, bez ikakvih skrupula narušavaju postojeća skladna urbana i prirodna okruženja kako bi se domogli što veće i brže zarade. Velikom brzinom razaraju se gradovi i prirodno okruženje na područjima gde jedino veličina profita diktira meru uspešnog projekta.

Stoga svaki pokušaj zajednice da stvori skladnu sredinu u kojoj će svaki pojedinac moći da zadovolji svoje potrebe vredan je pažnje i poštovanja ma kako mali bio. Velika postignuća sastoje se od malih stvari, malih događaja ili malih celina. U našem slučaju to bi mogla da bude današnja Ulica cara Lazara, koja je nastajala na periferiji subotičkog gradskog jezgra, čuvajući urbanu matricu grada i ideje njenih planera i graditelja.  

Ulica cara Lazara nastala je pre prvog premeravanja grada i prikazana je na rukopisnoj karti Karla Leopolda Kovača iz 1778. godine. Sa neparne strane ulice nalazio se jedan za tadašnju Suboticu netipičan neprekinuti niz ušorenih kuća, a na svakoj parceli tog niza po jedna seoska kuća zabatom orjentisana ulici, a severnom stranom kuće, odnosno svojim slepim zidom postavljena na ivici parcele prema susedu. U zaleđu ovih kuća, sredinom urbanog bloka tekao je Vrbov potok, koji je kasnije regulisan i sproveden kanalima ispod zemlje, a na njegovom mestu izgrađena je kasnije Aleja maršala Tita. Parna strana ulice bila je 1778. godine nepravilna, bez jasno definisanog urbanog bloka i nepravilno raspoređanim parcelama, bez regulacione linije ulice. Do 1799. godine formirao se urbani blok i sa istočne strane današnje Ulice cara Lazara sa nizom sada već pravilnijih parcela. Ovaj urbani blok se pružao do današnje Ulice Miloša Obilića, dok je sa zapadne strane Ulica Miloša Obilića bila probijena kasnije, što se uočava na katastarskom premeru grada iz 1838. godine. U daljem procesu formiranja ulice donekle se ispravlja regulaciona linija ulice, ali nikada potpuno, a parcele se vremenom dele i umnožavaju. Podužne prizemne građanske kuće umesto seoskih se na potezu Ulice cara Lazara do današnje ulice Miloša Obilića počinju graditi osamdesetih godina XIX veka, da bi do kraja veka ulica u ovom delu bila formirana, sa zatvorenim uličnim frontovima. U većini kuća stanovali su trgovci ili zanatlije, pa su se u kućama osim stambenih prostorija nalazile i radionice ovih zanatlija i majstora ili trgovačke radnje. Tako je Ulica cara Lazara po svojoj funkciji bila jedna od tgovačko-zanatlijskih građanskih ulica XIX veka u Subotici, i po tome veoma slična Ulici Petra Drapšina.

U Istorijskom arhivu Subotice nalaze se originalni projekti 13 kuća iz Ulice cara Lazara u potezu od Zmaj Jovine do Ulice Miloša Obilića. Najstariji projekat kuće pod brojem 17 je iz 1882. godine i ta kuća je jedina bila projektovana u stilu romantizma. Kuća pod brojem 23 projektovana je 1888. godine, kuća 20, 1891. godine, a kuće pod brojevima 5, 12 i 18, takođe u stilu neorenesanse projektovane su 1893. godine, pri čemu je kuće br. 5 i 12 projektovao Titus Mačković. Kuća pod brojem 11 projektovana je 1899, a kuća br. 19 1909. godine opet u stilu neorenesanse. Preostale tri kuće pod brojevima 22a koja je projektovana 1909, pod brojem 4 projektovana 1910. i kuća pod brojem 9 projektovana 1912. godine izgrađene su u stilu secesije. Kuću pod brojevima 4 i 9 projektovao je Matija Šalga a kuću pod brojem 22a Lajoš Gomboš. Poznata nam je dakle istorija skoro svake kuće u ulici i svake parcele, čime ulica dobija još veći značaj.

Ulica cara Lazara je svoj karakter tipične ulice XIX veka sa prizemnim građanskim kućama sačuvala do danas i za Suboticu predstavlja urbani kompleks izuzetnih vrednosti. Ona bi svakako trebalo da izbegne sudbinu ulice Zrinjskog i Frankopana, u kojoj je počela izgradnja višespratnih stambenih objekata. Ulica cara Lazara nalazi se neposredno uz zaštićeno gradsko jezgro i kao njegov prirodni nastavak trebalo bi da bude sačuvana i zaštićena. Gradu veličine kakva je Subotica neophodni su i takvi urbani ambijenti sa prizemnim građanskim kućama, koje čuvaju slojeve subotičke arhitekture i urbanog razvoja, doprinoseći raznovrsnosti subotičkih urbanih ambijenata i odupirući se monotoniji i jednoobraznosti urbanih blokova sa savremenim višespratnim stambenim objektima.

Ono što je takođe bilo karakteritično za vreme pre moderne arhitekture jeste način planiranja ulica, gde se graditelj ili projektant nije bavio planiranjem unutrašnjosti urbanog bloka (to je bilo prepušteno vlasnicima parcela), već se samo bavio projektovanjem kuće i najvažnije od svega njenom fasadom pažljivo razmatrajući kakav će utisak ta fasada ostavljati na prolaznika. Frontovima ulica i trgova se posvećivala pažnja pri projektovanju i osnovna ideja je bila da ulice i trgovi moraju biti lepi, harmonični, skladni. Ovakvim načinom planiranja grada bilo je moguće stvoriti ulice različitih karaktera na različitim stranama istog urbanog bloka. To je doprinosilo raznovrsnosti i bogatstvu urbanog tkiva jednog grada.

Danas se urbanističko planiranje bavi blokovima, većina urbanih blokova jednog dela grada identično se tretira, gde se njihov sklad tretira samo na nivou planimetrije, ali ne i na nivou prostora kojim se krećemo. Sve ulice tako postaju iste ili veoma slične sa nepromenjljivim nizovima višespratnih objekata sa sve četiri strane urbanog bloka, odnosno u svim ulicama koje opasuju urbane blokove. Raznovrsnosti ulica više nema, a urbani prostor postaje dosadan i jednoličan. Uniformiše se način stanovanja i ograničava kreativnost stanovika, a njihove potrebe ujednačavaju se u stanovima malih kvadratura, bez ikakvih dodatnih prostora za raznovrsnost aktivnosti, osim asfaltiranih površina za parkiranje. Koliko li je samo bogatiji i raznovrsniji život u jednoj prizemnoj građanskoj kući, nego u stanu visokog solitera.

Prof. dr Viktorija Aladžić (1959, Subotica, Srbija) je arhitekta, istraživač i aktivista u oblasti očuvanja i razvoja arhitektonskog i urbanog nasleđa. Zaposlena je kao vanredni profesor na Građevinskom fakultetu u Subotici, Univerziteta u Novom Sadu. Diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i magistrirala iz oblasti Proučavanja, zaštite i revitalizacije graditeljskog nasleđa, a doktorirala na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu iz oblasti prostornog planiranja. Učestvovala je na mnogim domaćim i međunarodnim radionicama, seminarima, konferencijama i napisala brojne radove iz oblasti zaštite, valorizacije i razvoja urbanog i graditeljskog nasleđa, koji su objavljeni u brojnim domaćim i međunarodnim časopisima.