Figura od terakote posle konzervacije i restauracije, foto: Željko Vukelić (MZZSK)
Na subotičkim fasadama egzistiraju mnogi reljefi i samostojeće figure u različitim materijalima. Analizom i kataloškim popisom u ovoj publikaciji je obuhvaćen opus antropomorfnih reljefa i skulptura, sa čestim spominjanjem zoomorfnih reljefa u stilskim opisima. Međutim, na fasadama grada prisutno je mnogo više zoomorfnih reljefa, zatim veliki broj floralnih motiva, a javljaju se i šematizovani geometrijski spletovi detalja koje u okviru navedene tematike nisu posebno obrađeni.
Reljef je vajarska tehnika čiji je izraz u osnovi trodimenzionalan, tačnije, odaje utisak mase i dubine. Ova tehnika se sastoji u izvlačenju oblika iz podloge. U zavisnosti od toga koliko reljef duboko izlazi iz površine govorimo o plitkom, srednjem i visokom reljefu. U vajarskom jeziku često se upotrebljava izraz plastičan, što opisuje treću dimenziju sa izrazitim volumenom i dubinom.
Na subotičkim fasadama nalazimo i slobodnostojeće figure, koje su obrađene i uobličene sa svih strana. Termin slobodne skulpture upotrebljava se za skulpturu koja je slobodna u prostoru.
Vrste materijala od kojih su pravljeni fasadni reljefi u zaštićenoj zoni grada su gips, malter, veštački kamen, terakota, keramika, kamen i metal.
Hemijski naziv gipsa je kalcijumsulfat i potiče od latinske reči gypsos što znači kreda. U prirodi se nalazi obično uz kamenu so, a kao primese gipsa najčešće se javljaju kvarc, glina i karbonati. Kada je zrnaste strukture sličan je mermeru i naziva se alabaster. Najčešće je bele boje. Na 130 i 170 stepeni celzijusovih potpuno gubi kristalnu vodu. On sedimentira (taloži se) pri isparavanju vode u plitkim morskim uvalama toplih klimatski zona širom sveta. Gips se javlja kao najzastupljeniji materijal i do danas se pokazao prilično otporan na spoljne uticaje. Iako je gips jeftiniji materijal, ima značajne prednosti jer ga je lako restaurirati i održavati. Najveći faktor propadanja elemenata od gipsa je uticaj vlage koji predstavlja opasnost za trajnost svakog materijala jer je prenosilac glavnih uzroka koji dovode do degradacije.
Osim gipsa, na subotičkim fasadama nalazimo keramiku koja se takođe pokazala kao otporan materijal i to zahvaljujući procesu u kome nastaje. Keramika se dobija pečenjem kaolina, koji je glavni sastojak u keramičkim proizvodima. Kaolin se u određenoj razmeri meša sa vodom i neplastičnim posnim materijalima kao što su pesak, ilovača i slično. Eventualno se dodaju topitelji (feldspat ili oksidi gvožđa) i sredstva za bojenje poput metalnih oksida. Nakon oblikovanja objekti se postepeno suše pri čemu ilovača i silicijum-dioksid na visokim temperaturama reaguju, pa se hlađenjem očvršćavaju i stvrdnjavaju, što ih čini otpornim za trajno postavljanje na fasadama.
Za razliku od keramike, elementi od terakote su mnogo krtiji i kraćeg trajanja, te ih je potrebno češće restaurirati, a ponekad čak i zameniti novim. Terakota se pravi od čiste gline koja se peče na visokim temperaturama. Tamnije je boje, obično crvene zbog primesa oksida gvožđa. Od nje se izrađuju različite figure i ornamenti, ali unutrašnja struktura i proces dobijanja materijala nisu toliko složeni kao kod keramike.
Ukoliko su izvođači želeli da uštede, ugrađujući elemente od terakote umesto od keramike, to se odrazilo na postojanost fasade jednog objekta, a samim tim i na njegovu hitniju rekonstrukciju. Takav primer imamo na Sinagogi, kojoj je za razliku od Gradske kuće potrebna izrada novih fasadnih reljefa, jer su elementi od terakote trajno uništeni. Suprotno fasadi Gradske kuće, ukrasi izvedeni od pirogranita i nakon 100 godina uspešno odolevaju vremenu.
Na fasadama grada nalazimo i figure od gvožđa. Sirovo gvožđe se dobija u visokim pećima iz oksidnih ruda. Tada se uliva u specijalno napravljene kalupe, a nakon hlađenja dobija izuzetnu čvrstoću. Nakon vađenja iz kalupa potrebno je površinu materijala obraditi poliranjem, patiniranjem ili čak bojenjem. Skulpture od gvožđa sklone su korodiranju, tačnije stvaranju fleka nastalih hemijskim procesima u dodiru sa vlagom i kišnicom. Međutim, lako ih je održavati pomoću antikorozivnih pasti i sredstava, kao i stavljanjem zaštite. Sreća je da gvožđe nije popularan materijal kao bronza, koja se krade da bi se topila i prerađivala. Dekorativnih elemenata od bronze nemamo na našim objektima, osim u vidu spomen ploča, koje nisu predmetna oblast ove publikacije. Međutim, na kapijama i u prozorskim okvirima nalazimo reljefnu dekoraciju u drugim metalima kao što je grb na kapiji Gradske kuće i maske na gradskoj palati u ulici Cara Dušana 1.
Malter je pre svega vezivni materijal, vezivno sredstvo i ima široku primenu u građevinarstvu ali se koristi i za odlivanje dekorativnih elemenata na fasadama. Malteri se obično dele na vazdušne (otvrdnjavaju samo na vazduhu) i hidraulične (otvrdnjavaju na vazduhu i na vodi). U praksi se najčešće koristi krečni malter, smeša gašenog kreča i peska sa vodom, koji se posle upotrebe vremenom osuši i otvrdne. Nakon izvesnog vremena ovi materijali se razaraju pod dejstvom atmosferilija. Tokom vremena unutrašnja struktura reljefa može se toliko izmeniti, da je bolje dekorativne elemente ponovo odliti, nego pristupiti konzervaciji i restauraciji.
Veštački kamen je smeša agregata i veziva u određenoj srazmeri. Agregati mogu biti mermerni i kvarcni, različite granulacije, čvrstoće i tvrdoće. Agregati se mešaju sa vezivnim komponentama kao što je cement ili kreč. Polimeri se koriste za poboljšavanje svojstava vezivnim komponentama, a to su polivinil acetat, prirodni i sintetički kaučuk-lateks, emulzije bitumena i sl. Neretko su reljefi pravljeni od veštačkog kamena, za čiju izradu treba relativno malo vremena u odnosu na reljefe i figure koji se klešu od kamena. Međutim, zbog svog sastava reljefi izvedeni na bazi cementa i kreča skloniji su propadanju. Veštački kamen je podložan degradaciji, što dovodi do zamora materijala.
Jedna od najvažnijih karakteristika kamenih materijala je njihova tvrdoća. Sve stene su formirane od određenih minerala, koji predstavljaju fizički i hemijski homogena tela nastala u zemljinoj kori kao rezultat određenih hemizama i fizičkih dejstava. U zavisnosti od uslova nastanka stene se dele na tri grupe: magmatske stene (eruptivne, dubinske i površinske) koje su nastale u toku procesa kristalizacije prirodnog silikatnog rastopa – magme, zatim na sedimentne stene koje su formirane na površini zemljine kore kao produkt raspadanja starijih stena i na metamorfne stene, nastale prekristalizacijom i preobražajem nekih ranije postojećih stena u izmenjenim fizičko–hemijskim uslovima.
Na subotičkim fasadama nalazimo figuraciju od kamena u mermeru, trahitu i peščaru. Mermer spada u grupu metamorfnih stena, peščar u grupu sedimentnih stena, a trahit je sedimentna stena krečnjačkog sastava.
Mnogi fasadni elemetni rađeni su po kalupu i kupljeni u gipsarskoj radionici. Takve primere nalazimo na fasadama Titusa Mačkovića (1851–1919) u Subotici. Na primer, fasade na objektima u ulici Korzo 11 iz 1891. godine i na objektu na uglu Zmaj Jovine i ulice Arsenija Čarnojevića, imaju iste dekorativne elemente koji se ponavljaju u nadprozorskim timpanonima obojenim različitom fasadnom farbom.
U vrlo sličnom maniru, u punijoj plastici, akcentovana je fasadna dekoracija na objektu Matije Gupca 14 iz 1884. godine, koju je takođe projektovao Titus Mačković. Neorenesansni motiv putenih anđela jedini je ukras na eklektičkoj fasadi, kao i na fasadi objekta na Somborskom putu, osim što u ovom drugom slučaju anđeli gledaju na suprotnu stranu.
Takođe na fasadama pronalazimo i druge primere serijskih dekorativnih elemenata, kao što je maska na fasadi Somborskog puta 4 iz 1897. godine, koju je projektovao Geza Kocka i maska na fasadi objekta u Zagrebačkoj 19. Iznad ulazne kapije u stilizovanom medaljonu nalazi se gipsana maska u punoj plastici.
Primere maski rađenih po kalupu mogli smo videti na primerima sa prikazom muškog lica u Štrosmajerovoj ulici broj 5 na „kući Marije Zarić“ iz 1898. godine, koja je građena u stilu eklektike po projektu Milana Zarića, kao i na „Najamnoj kući Marije Kolarić“ u ulici Maksima Gorkog 20, koju je 1900. godine, takođe projektovao Milan Zarić sa Nikolom Markovićem. Verovatno je projektant želeo da ponovi detalj na fasadi rađenoj dve godine kasnije. Na žalost, maska sa objekta u ulici Maksima Gorkog iz nepoznatih razloga više ne postoji, kao i drugi detalji koji su bili smešteni u konzolama ispod balkona. Jedini dokaz o njihovom postojanju je foto-dokumentacija iz 2005. godine na kojoj možemo da utvrdimo da se radi o istim predlošcima koji su na drugačije načine i pod drugim uglovima postavljeni da ukrašavaju ove objekte. Slojevi prašine i blizina auto–puta na elementima zgrade u ulici Maksima Gorkog ostavili su drugačije tragove vremena. Zato su maske pod uticajima hemijsko–bioloških faktora doživele različite promene na površini materijala. Tim razlikama doprinela je i osnovna boja, jednako kao i sastav fasadne farbe.
Eklektičke fasade često su akcentovane konzolama sa motivom ženskih glava. Neke od njih takođe su rađene tipski. Iznad otvora postavljene su po dve konzole koje u nizu podržavaju timpanon jednostavne konstrukcije.
Atlasi po pravilu uvek naglašavaju balkone i erkere. Prilikom istraživanja smo utvrdili da je figura Atlanta izlivena od terakote, kao dekorativni element koji se u to vreme serijski proizvodio. Identične primerke nalazimo na fasadama u Baji, u Mađarskoj, u Subotici i Beogradu. U Subotici je smešten u prizemnom delu tzv. Milinovićeve najamne kuće u Rudić ulici 2, koju je projektovao Titus Mačković, u stilu eklektike sa elementima baroka, renesanse i klasicizma 1879. godine. Titus Mačković je figuru Atlanta na uglu objekta, preuzeo iz prvobitnog projekta ove zgrade od arhitekte Nandora Vagnera. Zato na ovoj fasadi ne nalazimo samo odlike Mačkovićevog stila, nego i drugog autora, što čini ovu fasadu zanimljivijom i bogatijom u smislu dekoracije.
Na uglu objekta je telo Atlanta postavljeno tako da od struka na gore izrasta iz velike jonske volute ukrašene palmetom, dok su njegove ruke podignute iznad glave držeći teret erkera. Voluta koja predstavlja bazu Atlanta do sada je bila više puta restaurirana i popravljana, a nakon toga ofarbana fasadnim premazom. S obzirom da se vlaga sliva ispod erkera niz figuru Atlanta, najviše se zadržava u prizemnom pojasu, što slabi čvrstoću materijala. Ovde je profilacija ćoška ujedno i najuža, a kombinacija tereta na već oslabljenom materijalu dovodi do stalnog pucanja. Nasuprot subotičkom Atlantu koji nosi erker ugaonog objekta, u Baji nalazimo dva Atlanta kako nose centralni balkon, a smešteni su sa obe strane glavnog ulaza Gradske kuće čiji je današnji izgled projektovao Mihalj Jenei (Jeney Mihály) 1896. godine u stilu neorenesanse. Gradska kuća u Baji nalazi se na Trgu Svetog Trojstva 1. Ovakve Atlante nalazimo još u Beogradu u Knez Mihajlovoj 52 kako akcentuju arhitektonske detalje fasade.
Smešteni su sa obe strane ulaza i za razliku od onih u Baji, čija se tela od struka nadole identično završavaju, beogradski Atlanti imaju drugačije dekorativno rešenje donjeg dela reljefa. Vrlo slične figure, ali ne iste, nalazimo u Segedinu i u Senti. Serijsku izradu skulptura od terakote nalazimo i na drugim zgradama. Kompozicije koje predstavljaju mitske ličnosti proizvodile su se kako bi ukrašavale eklektične fasade, najčešće iznad lučnih otvora. Objekat u Subotici u ulici Korzo 8, poznat kao Manojlović palata, nešto je mlađi od objekata u Beogradu na kojima nalazimo identične motive dekorativne plastike. U Resavskoj ulici 18, na fasadi objekta iz 1890. godine postavljena je identična muška figura u poluležećem položaju, koju na subotičkoj fasadi prepoznajemo kao Zevsa. Na beogradskoj fasadi je ova muška figura ukomponovana sa još jednom figurom muškarca.
Fasadni elementi mogli su se kombinovati sa odabranim figurama za koje je očito postojala kataloška ponuda. U odnosu na izbor naručioca, kroz ikonografiju i značenja alegorijskih skulptura, možemo tumačiti stremljenja, status i trendove kojima su investitori težili.
Daljem prilogu za primere figura rađenih po kalupu mogu poslužiti secesijske maske devojke napravljene od gipsa, postavljene na fasadi Kulturno umetničkog društva „Nepker” (Népkör) u ulici Lajoša Košuta 4 u Subotici. Objekat je projektovao Ištvan Vaci (Váczi István) u stilu pozne secesije i izgrađen je 1926. godine.
Iste takve maske nalazimo u neposrednoj blizini „Nepkera” u Tolstojevoj 3, na kući Ištvana Losa (Loósz István). Ovu kuću je dvadest godina pre „Nepkera” projektovao Lipot Balog (Balogh Lipót) u secesijskom stilu, još 1907. godine.
Primena tipskih reljefa na fasadama javljala se u svim stilovima, najviše od gipsa i terakote, koji su se lako ulivali u kalupe i serijski proizvodili i prodavali. Jedna takva fabrika na području nekadašnje Austro–Ugarske monarhije bila je fabrika glinene robe Viktora Brausvetera (Brauseweter Wagram), koja i danas postoji i nalazi se u Austriji, u Beču. Proizvodila je raznovrsne fasadne elemente kao što su ukrasne konzole, kapiteli, frizovi, tako i najrazličitije reljefe, sve do celih figura i slobodnostojećih kompozicija.
U subotičkom Istorijskom arhivu postoji podatak o „likorescu“ Mihalju Eberhartu (Eberhardt Mihály, – 1909) koji se prijavio 1885. godine kao majstor koji pravi likove od gipsa, sa dozvolom za rad koju je stekao u Segedinu 1878. godine. Nisu nam poznate radionice koje su u to vreme proizvodile navedene primerke ukrasnih elemenata na fasadama u Subotici.
Objavljivanje serijala tekstova iz publikacije „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ na portalu Magločistač realizuje se u saradnji sa Međuopštinskim zavodom za zaštitu spomenika kulture Subotica.
Autorke tekstova u publikaciji „Fasadni reljefi i skulpture u zaštićenom jezgru Subotice“ Međuopštinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture Subotica su Maja Rakočević Cvijanov, vajarka, i Neda Džamić, istoričarka umetnosti, dok fotografije potpisuje Željko Vukelić.
Štampanje ove publikacije podržalo je Ministarstvo kulture Srbije.
Komentari odražavaju stavove njihovih autora, ne nužno i stavove redakcije portala Magločistač. Na našem sajtu biće objavljeni svi pristigli komentari, osim komentara koji sadrže govor mržnje, psovke i uvrede ili nisu u vezi sa temom članka koji se komentariše. Govor mržnje je definisan Zakonom o javnom informisanju i medijima, koji u članu 75. kaže: „Idejama, mišljenjem, odnosno informacijama, koje se objavljuju u medijima ne sme se podsticati diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv lica ili grupe lica zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, veri, naciji, polu, zbog njihove seksualne opredeljenosti ili drugog ličnog svojstva, bez obzira na to da li je objavljivanjem učinjeno krivično delo”. Pre nego što budu objavljeni, komentari moraju biti odobreni od strane naših moderatora, pa vas molimo za malo strpljenja.